Nieuwe aanwinst

Levensgroot, staand en ten voeten uit

Het portret van de 65-jarige Sir Norton Knatchbull (1601-1684) behoort tot de weinige levensgrote, staande portretten ten voeten uit van een Hollandse meester en geeft een uniek beeld van de ambities en internationale carrière van de uit Dordrecht afkomstige schilder en schrijver Samuel van Hoogstraten (1627-1678). De veelzijdige Van Hoogstraten is als kunsttheoreticus van bijzondere betekenis voor de Hollandse schilderkunst van de 17de eeuw en onze kennis van zijn leermeester Rembrandt. Daarnaast streefde hij in Wenen, Rome, Regensburg en Londen een 'Europese carrière' na en werd hij in de hoogste kringen geëerd. Het Portret van Sir Norton Knatchbull, dat ontstaan is tijdens zijn Engelse periode (1662-1667), is zijn grootste en meest ambitieuze portret dat prachtig getuigt van die internationale loopbaan.

Wie voor het levensgrote portret staat, ervaart pas echt hoe imposant en spectaculair het is: alsof Sir Norton, een vooraanstaand Engels politicus en geleerde, daadwerkelijk voor je staat in vol ornaat. Na de verwerving van Rembrandts portretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit door de Nederlandse en Franse overheid in 2016 werd eens te meer duidelijk hoe exclusief dit genre is in de Hollandse schilderkunst. Rembrandt schilderde in totaal slechts drie portretten op dit levensgrote formaat en de portretspecialist Frans Hals slechts één.

Nieuw icoon

Peter Schoon, directeur van het Dordrechts Museum, noemt de aanwinst 'alleen al door het grote formaat een eyecatcher in de Rembrandtzaal' en benadrukt: 'Er was nog geen 17de-eeuws ten voeten uit portret in de collectie aanwezig. In Nederlandse musea zie je die ook zeer weinig. Ik hoop dan ook dat het levensgrote portret het publiek zal aanspreken en welkom zal heten. Het portret is zo opgehangen dat bezoekers hem al van een afstand zien staan. Echt een opvallend portret, een nieuw icoon voor het museum.'

De fondsen die de aankoop hebben gesteund, zijn erg enthousiast over deze nieuwe aanwinst. Zo zegt Fusien Bijl de Vroe, directeur Vereniging Rembrandt: 'Met dit portret kan in Dordrecht de veelzijdigheid van Van Hoogstraten ten voeten uit worden getoond!' Eelco van der Lingen, directeur Mondriaan Fonds: 'Het schilderij is van grote artistiek-inhoudelijke waarde en een goed voorbeeld van de internationale loopbaan van Van Hoogstraten. Het portret wordt beschouwd als een van de beste stukken uit zijn oeuvre en een soortgelijk levensgroot werk is nog niet opgenomen in de Collectie Nederland.' Ben Knüppe, voorzitter Bedrijfsvrienden Dordrechts Museum: 'Met dit uitzonderlijke werk is de prachtige collectie van het Dordrechts Museum een topstuk rijker. Wij als Bedrijfsvrienden weten zeker dat dit werk, nu het museum gelukkig weer open is, door velen bewonderd zal worden.'

Het Portret van Sir Norton Knatchbull is van belang in relatie tot Rembrandt en de portretten van Marten en Oopjen. Het benadrukt de exclusiviteit en laat zien hoe dit portrettype in het buitenland meer gangbaar was. Van de vele leerlingen van Rembrandt zijn vrijwel geen voorbeelden bekend van levensgrote, staande portretten ten voeten uit en het zeldzame voorbeeld van Van Hoogstraten laat meteen ook zien hoe hij zich aanpaste om internationaal succesvol te worden. Dat adviseerde hij ook in zijn belangrijkste kunsttraktaat. Met het portret paste hij zich aan de Engelse smaak aan. De pose is direct ontleend aan bekende voorbeelden van onder andere Anthony van Dyck, van wie meer dan 100 grote ten voeten uit portretten bekend zijn; een kunstenaar die grote invloed had op de ontwikkeling van dit genre in Groot-Brittannië. De opvallende, zelfverzekerde houding van Sir Norton met zijn linkerhand in de zij gedrukt en zijn elleboog naar voren gestoken, en met de uitgestoken rechterhand leunend op een stok, is gebaseerd op Van Dycks beroemde portret van Karel I van Engeland, nu in het Louvre. Terug in Dordrecht schilderde Van Hoogstraten zichzelf ook trots met uitgestoken elleboog - al was dat ten halve lijve - op de voorgrond van het groepsportret van de muntmeesters (collectie Dordrechts Museum). De nieuwe aanwinst past prachtig bij de al aanwezige werken van Van Hoogstraten in het Dordrechts Museum, waaronder het illusionistische Trompe l'oeil brievenbord en het Gezicht in Westminster Abbey die beide ook in Londen zijn ontstaan.

Sir Norton

De voorgestelde Sir Norton Knatchbull was een vooraanstaand Engels politicus en geleerde. Hij had een opleiding tot advocaat genoten en had een lange parlementaire carrière in het House of Commons (Lagerhuis). Hij had een bijzondere belangstelling voor theologie en Bijbelgeschiedenis. Zijn invloedrijke commentaar op het Nieuwe Testament verscheen voor het eerst in 1659 en werd later gepubliceerd in verschillende Latijnse en Engelse edities. De beroemde Engelse dagboekschrijver John Evelyn, die Sir Norton in 1663 hoorde prediken, noemde hem een​ 'worthy person and learned critic, especially in Greek and Hebrew'. Hij was een van de belangrijkste opdrachtgevers van Van Hoogstraten in Engeland en kenmerkend voor het aristocratische en geleerde netwerk waarin de schilder en schrijver zich begaf. Naast het ten voeten uit portret bestelde Knatchbull ook een driekwart portret van zijn broer Thomas en 'a large picture of a Painter Hoogstraten & his wife' alsook 'One large Perspective Piece', die alleen bekend zijn van een omschrijving in een inventaris uit 1749. Juist in Engeland experimenteerde Van Hoogstraten met perspectief en illusionistische effecten. Door hem levensgroot af te beelden en door de lichtwerking en het perspectief is de aanwezigheid van Sir Norton zeer overtuigend en nadrukkelijk.

Mountbatten

Het portret heeft een indrukwekkende herkomst. Het werd vorig jaar geveild met de Mountbatten familie collectie bij Sotheby's in Londen en komt uit het bezit van Patricia, 2nd Countess Mountbatten of Burma (1924-2017), een nicht van Prins Philip (1921-2021) en afstammeling van Queen Victoria. Haar man, Lord Brabourne, die al in 2005 was overleden, was een directe nazaat van Sir Norton Knatchbull. Het portret is in 1667 in opdracht van Sir Norton Knatchbull vervaardigd en is altijd in de familie Knatchbull gebleven. Het schilderij heeft eerst gehangen in het landhuis van de familie Knatchbull, Mersham Hatch in Kent, en is in meer recente jaren in bruikleen geweest in het stadhuis van Maidstone en was ook in Newhouse in Kent van de gravin Mountbatten van Burma.

Restauratie

Het spectaculaire schilderij is na aankoop in het restauratieatelier van het Dordrechts Museum gerestaureerd. Het vernis was sterk vergeeld en er zat veel vuil tussen de vernislagen. Het schilderij was zo donker geworden dat de plooien in de zwarte kleding en de beschaduwde tegels slecht te onderscheiden waren. Tijdens de afname van de vuil- en vernislagen kwamen de mooie pastelkleuren in de tegels, de details in kleding en gezicht en het handschrift van de schilder weer in zicht.